Hellenic Business

του Ρόμπερτ Σκιντέλσκι

Θα γίνει η Κίνα η επόμενη παγκόσμια υπερδύναμη; Το ερώτημα αυτό τίθεται ολοένα συχνότερα, καθώς η κινεζική οικονομία αναπτύσσεται με ρυθμούς άνω του 8% ετησίως, ενώ ο ανεπτυγμένος κόσμος βυθίζεται ή πλησιάζει σε ύφεση. Η Κίνα βρίσκεται ήδη στη δεύτερη θέση των μεγαλύτερων οικονομιών του κόσμου, ενώ το 2017 εκτιμάται ότι θα έχει καταλάβει την κορυφή. Οι αμυντικές δαπάνες της, εν τω μεταξύ, αυξάνονται με ρυθμό μεγαλύτερο της οικονομικής ανάπτυξης.

Το ερώτημα είναι εύλογο - εκτός εάν είσαι Αμερικανός. Στο μυαλό των Αμερικανών, η υπερδύναμη είναι μία, οπότε οποιαδήποτε ανάπτυξη της Κίνας πραγματοποιείται εις βάρος των Ηνωμένων Πολιτειών. Πράγματι, για πολλούς πολίτες στις ΗΠΑ, η Κίνα αντιπροσωπεύει μια υπαρκτή πρόκληση.

Αυτός ο τρόπος σκέψης ξεπερνάει κάθε λογική. Στην πραγματικότητα, το ότι υπάρχει μόνο μία υπερδύναμη είναι ασυνήθιστο και ήταν αποτέλεσμα της αιφνιδιαστικής κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Το σύνηθες είναι να υπάρχουν διάφορες μεγάλες δυνάμεις, οι οποίες άλλοτε συνυπάρχουν ειρηνικά και άλλοτε πολεμούν μεταξύ τους.

Για παράδειγμα η Βρετανία - τη θέση της οποίας θεωρείται από πολλούς ότι κατέλαβαν οι ΗΠΑ- δεν ήταν ποτέ «υπερδύναμη» όπως την εννοούν οι Αμερικανοί. Παρά την αχανή αυτοκρατορία της και τη ναυτική υπεροχή της, η Βρετανία του 19ου αιώνα δεν θα είχε μπορέσει ποτέ να νικήσει σε έναν πόλεμο κατά της Γαλλίας, της Γερμανίας ή της Ρωσίας χωρίς συμμάχους. Η Βρετανία ήταν μια «παγκόσμια δύναμη», μία από τις πολλές αυτοκρατορίες της ιστορίας που ξεχώρισαν από τις μικρότερες δυνάμεις λόγω της γεωγραφικής εμβέλειας της επιρροής και των συμφερόντων της.

Το λογικό ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι εάν η Κίνα θα αντικαταστήσει τις ΗΠΑ, αλλά εάν θα αρχίσει να αποκτά κάποια από τα χαρακτηριστικά της παγκόσμιας δύναμης, ιδίως όσον αφορά την ευθύνη για τη διεθνή τάξη. Ακόμη και εάν τεθεί υπό τη μετριοπαθή αυτή μορφή το ερώτημα, ξεκάθαρη απάντηση δεν υπάρχει. Το πρώτο πρόβλημα είναι η οικονομία της Κίνας, η οποία δίνει την εντύπωση ότι είναι πολύ δυναμική αλλά κατά βάθος είναι αποδιοργανωμένη.

Ο αναλυτής Τσι Λο δίνει μια πολύ ξεκάθαρη εικόνα της μακροοικονομικής επιτυχίας σε αντιδιαστολή με τη μικροοικονομική αποτυχία. Από το τεράστιο πακέτο κινήτρων ύψους 4 τρισ. γουάν (586 δισ. δολαρίων) που εκπόνησε το Πεκίνο τον Νοέμβριο 2008, το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων διατέθηκε σε ζημιογόνες επιχειρήσεις μέσω άμεσου τραπεζικού δανεισμού, γεγονός που διατήρησε σε υψηλούς ρυθμούς την ανάπτυξη της Κίνας εν όψει παγκόσμιας ύφεσης. Το τίμημα, όμως, ήταν ένας ολοένα πιο εσφαλμένος καταμερισμός των κεφαλαίων, με αποτέλεσμα οι τράπεζες να συσσωρεύουν επισφαλή δάνεια και οι αυξανόμενες καταθέσεις των νοικοκυριών να τροφοδοτούν φούσκες στην αγορά ακινήτων. Επιπλέον, ο Τσι υποστηρίζει ότι η κρίση του 2008 κλόνισε το εξαγωγικό μοντέλο της Κίνας που στηριζόταν στην ανάπτυξη, λόγω της παρατεταμένης υποχώρησης της ζήτησης στις ανεπτυγμένες χώρες.

Η Κίνα θα πρέπει τώρα να βρει νέες ισορροπίες για την οικονομία της, μετατοπίζοντας τη ρευστότητα από τις δημόσιες επενδύσεις και τις εξαγωγές προς την ιδιωτική κατανάλωση. Σε βραχυπρόθεσμο ορίζοντα, ένα τμήμα των ρευστών διαθεσίμων της θα πρέπει να επενδυθεί σε πραγματικά στοιχεία ενεργητικού στο εξωτερικό και να μην τοποθετούνται μαζικά σε γραμμάτια αμερικανικού δημοσίου. Επίσης, σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα θα πρέπει να περιοριστεί η υπερβολική τάση των κινεζικών νοικοκυριών για αποταμίευση με παράλληλη ενίσχυση του κοινωνικού δικτύου πρόνοιας και ανάπτυξη εργαλείων καταναλωτικής πίστης.

Επιπλέον, για να γίνει η Κίνα παγκόσμια οικονομική δύναμη, χρειάζεται ένα νόμισμα που θα είναι ελκυστικό στους ξένους επενδυτές. Αυτό σημαίνει ότι χρειάζεται ένα πλήρως μετατρέψιμο νόμισμα, ένα χρηματοοικονομικό σύστημα με βάθος και υψηλή ρευστότητα, ένα χρηματιστήριο για άντληση κεφαλαίων και επιτόκια δανείων εναρμονισμένα με την αγορά. Η Κίνα, παρότι έχει επανειλημμένως δηλώσει ότι θα προχωρήσει σε «διεθνοποίηση» του γουαν, δεν έχει κάνει ουσιαστικά βήματα μέχρι σήμερα. «Εν τω μεταξύ, οι ισχυρές πολιτικές σχέσεις που διατηρούν οι ΗΠΑ με τις χώρες που διαθέτουν τα υψηλότερα συναλλαγματικά αποθέματα συνεχίζουν να προσφέρουν στήριξη στο δολάριο» σημειώνει ο Τσι. Επιπλέον, η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα, η Σαουδική Αραβία, το Κουβέιτ, το Κατάρ και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα βρίσκουν προστασία κάτω από τη στρατιωτική ομπρέλα των Ηνωμένων Πολιτειών.

Το δεύτερο πρόβλημα είναι πρόβλημα πολιτικών αξιών. Η «ανέλιξη» της Κίνας θα εξαρτηθεί από το πόσο θα καταρριφθούν κάποιες κλασικές κομμουνιστικές αρχές, όπως η κρατική ιδιοκτησία επί των στοιχείων ενεργητικού, ο έλεγχος των γεννήσεων και η οικονομική καταπίεση. Ωστόσο, παραμένει το ερώτημα πόσο θα καταφέρουν να προχωρήσουν αυτές οι μεταρρυθμίσεις προτού θεωρηθούν απειλή για το πολιτικό μονοπώλιο του Κομμουνιστικού Κόμματος, το οποίο κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα του 1978.

Δύο πολιτισμικά στοιχεία υπονομεύουν το πολιτικό σύστημα της Κίνας. Το πρώτο αφορά στην πολιτική σκέψη των Κινέζων, η οποία διέπεται από την ιεραρχία και την οικογενειοκρατία. Οι Κινέζοι φιλόσοφοι αναγνωρίζουν τη σπουδαιότητα του αυθορμητισμού, ο οποίος όμως θα πρέπει να εκδηλώνεται εντός ενός αυστηρά οριοθετημένου κόσμου όπου οι άνθρωποι γνωρίζουν τη θέση στην οποία ανήκουν. Όπως αναφέρουν τα «Ανάλεκτα του Κομφούκιου», «Ο ηγεμόνας να είναι ηγεμόνας, ο υπήκοος υπήκοος, ο πατέρας πατέρας και ο γιος γιος». Επίσης, δεν υπάρχει ιδιαίτερος σεβασμός στην ιερότητα της ανθρώπινης ζωής: ο βουδισμός δεν διαχωρίζει τους ανθρώπους από τα ζώα και τα φυτά. Το κινεζικό Σύνταγμα του 2004 περιλαμβάνει δέσμευση για την τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά όπως αποδεικνύει και το πρόσφατο παράδειγμα του τυφλού αντιφρονούντα Τσεν Γκουανγκτσένγκ, στην ουσία πρόκειται για κενό γράμμα. Ομοίως, η συλλογική περιουσία υπερισχύει της ιδιωτικής.

Επίσης, υπάρχει και το δόγμα του Κομφουκισμού περί «ουράνιας εντολής», με την οποία νομιμοποιείται η πολιτική εξουσία. Σήμερα, τη θέση της έχει πάρει η εντολή του Μαρξισμού, αλλά καμία από τις δύο δεν αφήνει περιθώρια για τη λαϊκή εντολή. Η αμφιθυμία σχετικά με το από πού πηγάζει η νόμιμη εξουσία, εκτός από τεράστιο εμπόδιο για τον εκδημοκρατισμό, αποτελεί και πιθανή πηγή πολιτικής αστάθειας.

Αυτές οι ιστορικές καταβολές περιορίζουν τις προοπτικές της Κίνας να αναδειχθεί σε παγκόσμια δύναμη, καθώς αυτό προϋποθέτει συμβατότητα μεταξύ των κινεζικών και των δυτικών αξιών. Η Δύση ισχυρίζεται ότι οι αξίες της είναι οικουμενικές και τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Ευρώπη θα συνεχίζουν να προσπαθούν να επιβάλουν στην Κίνα τις αξίες τους. Δύσκολα, βέβαια, μπορεί να φανταστεί κανείς το αντίστροφο: να προσπαθήσει η Κίνα να «εξάγει» τις αξίες της.

Η Κίνα έχει τη δυνατότητα επιλογής: είτε θα αποδεχθεί τις δυτικές αξίες είτε θα επιχειρήσει να φτιάξει μια ξεχωριστή «σφαίρα» στην Ανατολική Ασία και θα απομονωθεί σε αυτή. Στη δεύτερη περίπτωση, η Κίνα θα ερχόταν σε σύγκρουση, όχι μόνο με τις ΗΠΑ, αλλά και με τις υπόλοιπες ασιατικές δυνάμεις, όπως η Ιαπωνία και η Ινδία. Συνεπώς, είναι μάλλον καλύτερο για τη μελλοντική της πορεία να αποδεχθεί τις δυτικές αξίες επιχειρώντας να τους δώσει «κινεζικά χαρακτηριστικά».

Πάντως, το σενάριο να «αντικαταστήσει» η Κίνα τις ΗΠΑ δεν μοιάζει πιθανό. Ούτε πιστεύω πως η Κίνα θέλει κάτι τέτοιο. Αυτό που επιδιώκει είναι ο σεβασμός, όχι η κυριαρχία.

*Ο Ρόμπερτ Σκιντέλσκι είναι μέλος της Βουλής των Λόρδων και επίτιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Γουόργουικ.